Historia Parafii w Płocku
Historia Parafii w Płocku
Prawosławie pojawiło się w Płocku w latach 30 – tych XIX wieku. Wydarzenie to było ściśle związane ze zmianami w funkcjonowaniu społeczno – politycznym Królestwa Polskiego. Po upadku Powstania Listopadowego stanowisko namiestnika objął feldmarszałek Iwan Paskiewicz, który w nagrodę za stłumienie polskich walk narodowowyzwoleńczych otrzymał tytuł księcia warszawskiego. Car Mikołaj I unieważnił, już i tak nie przestrzeganą od dawna, konstytucję z 1815 roku, zlikwidował sejm, wojsko polskie i odrębną koronację w Warszawie. W 1833 roku wprowadził stan wojenny na 25 lat. Urzędy zaczęli zajmować Rosjanie przybywający z Cesarstwa, którzy w głównej mierze wyznawali prawosławie.
Zmiany objęły również Płock. W 1834 roku prezesem Komisji Wojewódzkiej został Rosjanin Aleksy Bołgowski. W miejsce zlikwidowanego polskiego wojska, do koszar zlokalizowanych w byłym klasztorze Norbertanek przy ulicy Warszawskiej, wprowadzono wojsko rosyjskie.
Jedną z represji popowstaniowych była zmiana programów nauczania w szkołach. W Gimnazjum Wojewódzkim w Płocku (przemianowanym w 1837 roku w wyniku zmian administracyjnych na Gimnazjum Gubernialne), pojawiły się nowe przedmioty: język rosyjski, literatura, historia i geografia Rosji oraz śpiew cerkiewny. Przedmioty te wykładane były początkowo przez Polaków.
Kolejny krok rusyfikacji to powołanie w 1842 roku na stanowisko dyrektora Gimnazjum Gubernialnego Rosjanina, Bazylego Rklickiego, wyznającego prawosławie. Wśród nauczycieli pojawiły się nazwiska o rosyjskim brzmieniu, ale osoby te, z małymi wyjątkami, nie pozostawały w Płocku na długo. Dnia 17 marca 1855 roku, przy składaniu przysięgi na wierność wstępującemu na tron carowi Aleksandrowi II, w Gimnazjum Gubernialnym w Płocku pracowało czterech nauczycieli wyznania prawosławnego. W 1861 roku, po raz pierwszy, wśród duchownych, nauczycieli religii, pojawił się wykładowca religii prawosławnej - ks. A. Strukowski.
Jak wynika ze statystyk, w dniu 1 stycznia 1872 roku w Gimnazjum Gubernialnym na 19 nauczycieli, trzech było wyznania prawosławnego: Mikołaj Argejew (pomocnik inspektora, wykładowca języka i literatury rosyjskiej, historii Rosji i Królestwa Polskiego oraz geografii), Spirydon Elmanowicz (nauczyciel języka i literatury rosyjskiej, historii Rosji i Królestwa Polskiego oraz geografii), protojerej Włodzimierz Iwanowicz Stabnikow (nauczyciel religii prawosławnej). W tym czasie w Gimnazjum Gubernialnym uczyło się 363 uczniów, z których 17 wyznawało prawosławie.
Stacjonowanie w Płocku wojska rosyjskiego, a następnie napływ ludności cywilnej wyznania prawosławnego przyczyniły się do urządzenia pierwszej cerkiew. Znajdowała się na terenie koszar, była obsługiwana przez kapelana wojskowego.
Pierwsze osoby cywilne wyznania prawosławnego osiedliły się w Płocku w 1836 roku. Początkowo było to zaledwie 5 osób, a trzy lata później już 248 (w tym 229 mężczyzn i 19 kobiet). Jak wynika z archiwaliów, 187 z nich znajdowało zatrudnienie w urzędach (w Biurze Naczelnika Wojennego, w Biurze Komendanta Placu oraz w magazynie prowiantowym). Na karcie towarzyszącej wykazowi statystycznemu czytamy: „Obocznie wykazana ludność wyznania Grecko – Rosyjskiego nie ma księdza parafialnego, lecz w mieście Płocku ciągle jest postać Wojska Liniowego z Czynnej Armii, przy którym znajdują się kapelani pułkowi, a nawet i Cerkiew w zabudowaniach Koszar urządzona, do której i mieszkańcy na modlitwy uczęszczają”. Pomimo napływu ludności wyznania prawosławnego, w Płocku nadal nie było księdza parafialnego, a jedynie kapelani pułkowi.
W 1834 roku rozpoczęto organizowanie miejsc pochówku dla zmarłych wyznania prawosławnego: „Cmentarz ten leży przy ulicy Dobrzyńskiej, zaraz przy cmentarzu katolickim, a wchodzi się do niego bramą czerwono malowaną i na klucz zamkniętą”. W latach 40 – tych XIX wieku rozpoczęto prace nad urządzeniem cmentarza prawosławnego. Wyznaczono miejsce na wprost ulicy Warszawskiej, poza alejami i okopami otaczającymi miasto. Pierwsze pochówki odbyły się w 1842 roku. Kolejne lata upłynęły na pracach przy grodzeniu cmentarza (wykonano parkan od ulicy i wał ziemny z pozostałych trzech stron). W 1871 roku na cmentarzu pobudowano niewielką cerkiew pod wezwaniem św. Archanioła Michała. W 1894 roku powiększono obszar cmentarza.
Pomysł budowy cerkwi prawosławnej w Płocku, nie związanej ze stacjonującymi tu wojskami, powstał w 1856 roku. W guberni płockiej istniały już dwie takie cerkwie: w „koloniach ruskich” pod Modlinem (Pomiechówek) i w Mławie. Arcybiskup Warszawski Arsenij przedstawił konieczność budowy cerkwi w Płocku. Ówczesny namiestnik Królestwa Polskiego, hrabia Michał Gorczakow, odrzucił prośbę. Swoją decyzję uzasadnił ograniczonymi środkami finansowymi.
W tym czasie (1859 rok), w Płocku mieszkały na stałe 23 osoby wyznania prawosławnego i proboszcz parafii. Można więc wnioskować, że choć prośba o pozwolenie na budowę cerkwi została odrzucona, to parafia prawosławna w Płocku została erygowana.
Arcybiskup Arsenij ponowił prośbę o zgodę na budowę cerkwi w Płocku. Pomysł ten przychylnie zaopiniował Naczelnik Wojenny Guberni Płockiej. Świadczy o tym pismo Gubernatora Cywilnego Guberni Płockiej Ignacego Bońkowskiego do Magistratu Miasta Płocka datowane 19/31 stycznia 1858 r. „Naczelnik Wojenny Guberni Płockiej odezwą z dnia 16/28 stycznia b.r. nr 399 zawiadomił, że w Płocku ma być pobudowaną w tym roku Cerkiew prawosławna, oraz że przybyły w tych dniach Oficjał Katedralny i Dziekan Kościołów Prawosławnych X Nowicki wspólnie z Naczelnikiem Wojennym uznał za najstosowniejszy pod budowę Cerkwi plac położony przy ul. Kolegialnej pod nr 24 naprzeciw Hotelu Kozłowskiego, a należący do Kasy Miejskiej. Wskutek tego Rząd Gubernialny poleca Magistratowi aby ten plac nikomu nie był wydzierżawionym.” Do budowy cerkwi wówczas jednak nie doszło.
Po upadku Powstania Styczniowego, Naczelnik Wojenny Okręgu Płockiego, generał-lejtnant Włodzimierz Semeka ponowił prośbę o pozwolenie na budowę cerkwi w Płocku. Jak podaje w swej pracy protojerej Liwotow, w Płocku mieszkało wówczas nie więcej niż 45 osób cywilnych wyznania prawosławnego. Namiestnik Królestwa, Teodor Berg, nie tylko przychylnie odniósł się do projektu generała Semeki, ale przedstawił go do akceptacji Aleksandrowi II. Car zaaprobował prośbę i przeznaczył od siebie na budowę cerkwi 5.000 rubli, a namiestnik Berg z funduszy przeznaczonych do jego dyspozycji – 10.000 rubli. Ponadto przeznaczono 4.391 rubli zaoszczędzonych z funduszu na utrzymanie koszar w Płocku, 3.747 rubli przesłane przez duchowieństwo prawosławne z terenu całej Rosji i 1.673 ruble zebrane wśród urzędników wojskowych i cywilnych w kraju. Kwotę 999 rubli zebraną przez wojskowych i cywilnych urzędników guberni płockiej dla uczczenia cudownego ocalenia cara z zamachu na jego życie w dniu 4 kwietnia 1864 roku przeznaczono na odlanie dzwonu.
Przystąpiono do realizacji zamierzeń. Projekt cerkwi sporządził pomocnik architekta przy Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych, Bronisław Brodzic-Żochowski, a prace nadzorował architekt gubernialny Józef Górski. Budowa cerkwi prowadzona była przez specjalnie do tego celu powołany Komitet Budowy Cerkwi Prawosławnej w Płocku pod przewodnictwem naczelnika guberni.
Miejsce pod cerkiew wyznaczono na najbardziej eksponowanym miejscu w Płocku, na placu Floriańskim od strony ulicy Warszawskiej. Kamień węgielny poświęcono 20 czerwca (2 lipca) 1865 roku. Budowa trwała 2 lata. Uroczyste poświęcenie świątyni przez Arcybiskupa Warszawskiego i Nowogeorgijewskiego (Modlińskiego) Joannika odbyło się 18 września (30 września) 1867 roku. Wzięli w nim udział członkowie Komitetu Budowy Cerkwi z gubernatorem Michałem Wranglem, proboszczem parafii ks. Włodzimierzem Stabnikowem, Naczelnikiem Płockiej Dyrekcji Naukowej A. Popowem i Przewodniczącym Komitetu do Spraw Włościańskich kapitanem-lejtnantem Ł. Ponomariewem na czele.
Świątynia została zbudowana na planie krzyża o długości 78 stóp i szerokości 58 stóp, wysokości od podstawy do stropu 29 stóp. Przeznaczona była dla 400 modlących się. Nad budowlą wznosiły się dwie wieże zwieńczone złoconymi krzyżami. Wysokość głównej wieży na skrzyżowaniu naw, zwieńczonej cebulastym chełmem wynosiła 86 stóp, a wysokość dzwonnicy nad przedsionkiem głównego wejścia – 77 stóp. Dach pokryty był blachą żelazną, a obydwie wieże blachą angielską pomalowaną na kolor błękitny, i ozdobiony złotymi gwiazdami.
Ostateczny koszt budowy wyniósł około 34.000 rubli. Na budowę samej cerkwi wydano 26763 rubli, natomiast na ikonostas, ikony, utensylia cerkiewne, panikadiło, świeczniki, dzwony oraz na transport tego wszystkiego z Petersburga – 6.834 ruble, na wykonanie drenażu pod cerkwią w celu odprowadzenia nadmiaru wody – 390 rubli. Po zakończeniu budowy świątyni uporządkowano i ozdobiono zielenią teren przed cerkwią.
W dniu 26 marca 1885 roku świątynia została przemianowana na sobór, a liczba duchowieństwa prawosławnego do jej obsługi została powiększona. W skład parafii wchodził cały powiat płocki. W 1897 roku liczyła ona 1.180 wiernych.
Po upływie 25 lat od zakończenia budowy, cerkiew okazała się zbyt mała. Liczba parafian wzrosła do 1000 osób, nie licząc wojska. Pojawiła się potrzeba budowy nowej świątyni lub rozbudowa starej. Na wybudowanie nowej, odpowiednio okazałej, potrzebne były olbrzymie fundusze, postanowiono więc rozbudować starą. Projekt przebudowy przygotowali: architekt gubernialny Józef Górski i proboszcz parafii, protojerej Jerzy Liwotow. Przebudowie patronował gubernator płocki Iliodor Janowicz. Według projektu świątynia miała pomieścić 1050 osób, a koszt jej przebudowy szacowano na 20.000 rubli.
Do rozbudowy przystąpiono w maju 1893 roku – zdjęto krzyż z dzwonnicy i rozpoczęto rozbiórkę niepotrzebnych elementów cerkwi. Dnia 6(18) czerwca tegoż roku położono kamień węgielny pod nowe ściany. Roboty prowadzono systemem gospodarczym pod kierownictwem Komitetu Budowy Cerkwi, na czele którego stał dowódca 1 Brygady Strzeleckiej generał-lejtnant Michał Christoforowicz Leo. Prace nadzorował autor projektu Józef Górski, a po jego śmierci w grudniu 1894 roku, jego następca na stanowisku architekta gubernialnego - Bolesław Zienkiewicz razem z konduktorem Antonim Wysokim. Bezpośrednio pracami kierowali: majster murarski Myszkowski i majster ciesielski Franciszek Przymanowski.
Nowa cerkiew miała również formę krzyża o długości 1083/4 stopy, szerokości 682/3 stopy i wysokości 253/4 stopy. Zbudowano ją już w całkowicie czystym rosyjskim stylu. Wyraźnie zaakcentowano frontową elewację świątyni, wprowadzono wiele zdobniczych detali (zwłaszcza typowych dla architektury rosyjskiej kokoszników). Elementem dominującym stała się dzwonnica, a dwie niższe wieże miały charakter dekoracyjny. Kopuła na skrzyżowaniu naw wzniesiona została na ośmiobocznym bębnie, nakryta cebulastym hełmem. Miała po bokach cztery wieżyczki nakryte spiczastymi dachami. Do cerkwi prowadziło sześć wejść. Wzdłuż całego frontu budowli znajdował się taras z siedmiostopniowymi schodami. Mniejsze tarasy znajdowały się przed innymi wejściami do świątyni.
Wnętrze cerkwi urządzono w stylu rusko-bizantyjskim. Ściany i stropy ozdobiły reliefy. Niektóre części ścian i podtrzymujących stropy słupów zrobiono pod marmur i malachit, a resztę pomalowano farbą olejną na kolor zielony. Bogato ozdobiono miejsce dla chóru. Stary ikonostas powiększono i ozdobiono złoconymi ornamentami. Cerkiew została poświęcona 15 października 1895 roku przez arcybiskupa chełmsko-warszawskiego Flawiana. Całkowity koszt przebudowy wyniósł 24.000 rubli.
Poza cerkwią na Placu Floriańskim i cerkwią na cmentarzu prawosławnym, w Płocku były jeszcze cztery inne cerkiewki: w więzieniu, w Gimnazjum Gubernialnym oraz dwie w koszarach.
Wybuch I wojny światowej wywołał zmiany w funkcjonowaniu parafii prawosławnej w Płocku. W początku 1915 roku władze rosyjskie i część duchowieństwa prawosławnego ewakuowały się z miasta. W styczniu 1916 roku władze niemieckie zamknęły cerkiew. Została ona przeznaczona na kościół dla wojska. W końcu marca 1916 r. niemieccy kapelani wojskowi zaczęli odprawiać w niej nabożeństwa katolickie dla swoich żołnierzy.
Po odzyskaniu niepodległości władze polskie postanowiły przeznaczyć cerkiew na kościół dla stacjonującego w Płocku garnizonu wojskowego. Przejęcie cerkwi przez wojsko nastąpiło 5 marca 1919 roku. Ludności prawosławnej pozwolono zabrać ze świątyni ołtarze, obrazy, świeczniki. Uczestniczka tego wydarzenia, Maria Macieszyna, tak opisuje je w swoim pamiętniku: „W cerkwi zebrał się cały lud prawosławny. Jest ich w Płocku około 500 osób. Trzech duchownych z rozwianym włosem wydawali rozkazy. Rzemieślnicy rozbierali pięknie rzeźbione ołtarze. Niektórzy spośród ludu płakali. Szczególnie kobiety tu urodzone. (...) Burzenie ołtarzy, zgnębienie duchownych w mocno powycieranych sutannach, załamane ręce i pełne boleści postacie parafian, robiły okropnie przykre wrażenie.”
W dniu 19 marca 1919 roku kapelan garnizonu ks. Feliks Słonicki poświęcił byłą cerkiew na kościół garnizonowy.
Kilka lat później rozgorzała dyskusja nad przyszłością płockiej cerkwi. Pojawiły się głosy, aby zburzyć świątynię. Sprawa nabrała dramatyzmu w połowie 1924 roku, gdy na byłej cerkwi pochyliła się kopuła i potrzebny był pilny remont. Kościół chwilowo zamknięto, ale dzięki energii ks. Ignacego Lasockiego przystąpiono wkrótce do remontu. Odrestaurowano dach świątyni, dokonano zmian w jej wnętrzu i zaprojektowano zewnętrzną przebudowę kościoła. Pomimo trudności finansowych remont ukończono. Uroczyste otwarcie świątyni nastąpiło 11 listopada 1924 roku.
W 1928 roku rozpoczęły się prace remontowe mające na celu zdjęcie wież i krzyży prawosławnych, czyli rozbiórka byłej cerkwi. Działo się to z inicjatywy Magistratu Miasta Płocka. Rozebranie byłej cerkwi prawosławnej zaproponował ówczesny prezydent Płocka Stefan Zbrożyna na zebraniu w dniu 15 września 1928 roku. „Dziennik Płocki” doniósł 16 grudnia 1929 roku o zakończeniu rozbiórki byłej cerkwi i o znalezieniu w jej fundamentach puszki z aktem erekcyjnym i pięciu monet.
Po przejęciu cerkwi przez polskie władze wojskowe funkcję jej przejęła kaplica pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, mieszcząca się w budynku dawnego klasztoru podominikańskiego. Od lat 90 – tych XIX wieku była tam ochronka dla dzieci prawosławnych.
W latach 30 – tych XX wieku, po przybyciu do Płocka protojereja Wiktora Karwowskiego, kaplicę przy ul. Warszawskiej gruntownie przebudowano i przyozdobiono artystycznie wykonanym ikonostasem. Nowy ikonostas, znacznie mniejszy niż ten w znajdującej się dawnej cerkwi, potrzebował częściowo nowych ikon. Namalował je Aleksy Kiriuszyn, artysta płocki pochodzący z rosyjskiej rodziny prawosławnej.
Płocką parafią prawosławną przez prawie 150 lat zarządzali kolejni proboszczowie:
- 1857 – 1867 - ks. A. Strukowski
- 1867 - 1887 - ks. Włodzimierz Stabnikow
- 1887 – 1904 - ks. Jerzy Liwotow
- 1904 - 1906 - ks. Eudoksjusz Biełanowskij
- 1906 - 1913 - ks. Joann Rajewiez
- 1913 - 1923 - ks. Aleksander Kiedrowskij
- 1923 - 1929 - ks. Aleksy Subotin
- 1929 - 1933 - ks. Roman Kostanowicz
- 1933 - 1939 - ks. Wiktor Karwowski
- 1939 - 1945 - ks. hieromnich Teodor (Chraszczewskij)
- 1945 - 1966 - ks. Walenty Kraśnikow
- 1966 - 1972 - ks. Józef Łysynkiewicz
- 1972 - 1977 - ks. Paweł Kononiuk
- 1977 - 1993 - ks. Wiktor Jacewicz
- od 7 kwietnia 1993 - ks. Eliasz Tarasiewicz